دلایل رونق فرش بافی در دوران صفویه چیست؟

فرش بافی و قالی بافی، پیشینه بسیار درخشانی در تاریخ و صنعت ایران دارند و افراد زیادی هنر ایرانیان در این زمینه را شنیده اند. فرش دوره صفوی از آنجایی که اوج این هنر در اعصار گذشته محسوب می شود و رشد چشمگیری نیز داشته است، همواره مورد توجه علاقه مندان و هنردوستان در این زمینه قرار گرفته است.

اوج شکوفایی و رونق فرش بافی در دوران صفویه اتفاق افتاد و بسیاری از باارزش ترین فرش ها و زیباترین قالی های ایرانی، متعلق به این دوره می باشند. فرش های معروف دوران صفوی، نظر بسیاری از کارشناسان این هنر را به خود جلب کرده اند. در این مقاله به طور کامل به بیان تاریخچه فرش در دوران صفویه و دلایل رشد این هنر در عصر صفوی، می پردازیم.

تاریخچه فرش در دوران صفوی

 در دوران حکومت شاه اسمائیل و شاه طهماسب، یعنی حدوداً بین سال های 908 الی 984 هجری قمری، اوج رونق فرش دوره صفوی محسوب می شوند. در این سال ها شهر تبریز به عنوان مرکز فرش بافی شناخته می شد. همچنین شهر های مهمی ازجمله همدان، شوشتر، هرات و کاشان، در پیشرفت و گسترش این هنر نقش مهمی داشتند.

شروع این دوره ها درواقع به خاطر علاقه شاه طهماسب به قالی و فرش بود. این شاه آن قدر به قالی علاقه مند بود که آن را یک سطح هنر می دانست و همین نکته رشد این هنر را تضمین می کرد.

تاریخچه فرش در دوران صفویه تا حدی اعجاب انگیز نیز به نظر می رسد و باعث شهرت ایرانیان در جهان نیز شده است. به طور مثال، گفته می شود شاه طهماسب طرح چند قالی را کشیده و دستور بافت آن ها را صادر کرده است.

سپس آن ها را به مسجد سلیمانیه در استانبول هدیه داده است. این روند بعد از شاه طهماسب متوقف نشد و همین نکته سبب شکوفایی بیشتر و خلق بسیاری از فرش های معروف دوران صفویه شده است.

افرادی نظیر شاه عباس و بسیاری از افراد دیگر، با راه اندازی کارگاه های مختلف قالی و فرش بافی در کاشان و اصفهان، باعث رشد این هنر و گسترش آن در بین ایرانیانِ هنردوست، شدند. رفته رفته قالی بافی به عنوان یک هنر ملی و صنعت گسترده در ایران مطرح شد.

در زمان شاه عباس فرش های باارزشی از ابریشم و حتی طلا، در کاشان بافته می شدند. همچنین قالی هایی بسیار گران بها و ارزشمند، برای فرش های سفارشی شاه و حتی به عنوان محصول سفارشی کشور های دیگر، توسط استادان ماهر ایرانی به وجود آمده اند.

به طور مثال در این دوره سیگسموند سوم سفارش قالی هایی از طرف پادشاه لهستان را داشته است. حتی گفته می شود شاه عباس گفته است هر خطه و کارگاه می تواند نقوش موردنظر و مطابق با ناحیه خود را ببافد و با وجود هنر های والای این دوره، شاهان صفوی به رشد صنعت فرش بافی و قالی بافی، توجه زیادی داشته اند.

حتی گفته می شود پادشاهی هندی به نام نصیرالدین محمد همایون، در دربار شاه طهماسب رفت و آمد داشته است و از آنجایی که توجهش به هنر فرش دوره صفویان جلب می شود، بافندگانی را به هند می برد و بخشی از نتایج این همکاری، شامل یازده فرش است که در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شوند.

دلایل رونق فرش بافی در دوران صفویه

فرش بافی در ایران در سده های دهم و یازدهم رونق بسیار چشمگیری داشته است. تاریخچه فرش در دوران صفویه در این بین یکی از درخشنده ترین آثار را به خود اختصاص می دهد. به جز تبریز و کاشان، اصفهان نیز مهد بافت بسیاری از فرش های باارزش و زربافت بوده است.

دلایل مختلفی وجود دارند که باعث گسترش این هنر شده اند و آن را تا جایی پیش برده اند که هم در گذشته و هم در عصر حاضر، فرش بافی جزء بهترین صنعت ها در بازرگانی و صادرات این کالا به خارج از کشور بوده و هست.

ظهور استادان خوش ذوق و افزایش روحیه هنری در این عصر و همچنین رشد رنگرزی در ایران، باعث شد قالی بافی و به دنبال آن فرش بافی نیز، مانند هنر های مطرح این دوره همچون معماری و خوش نویسی، بر سر زبان ها بیافتد و محبوبیت زیادی پیدا کند.

از دلایل رونق آن به طور کلی می توان به عواملی چون رشد فرش بافی و ورود آن به شهر، افزایش وسعت فرش ها به منظور استفاده در کاخ ها و مساجد، صادراتی شدن فرش ها و قالی ها، حمایت شاهانی چون شاه طهماسب و شاه عباس و حکومت صفوی از فرش بافی و وجود استادان خوش ذوق، اشاره کرد.

کارگاه های قالی بافی و فرش بافی زیادی نیز در این دوره در شهر های بزرگ احداث شدند که بسیاری از فرش های نفیس به فرش دوره صفوی بر می گردند. حدوداً 1500 اثر از بهترین نمونه ها در موزه های مختلف ایران و جهان نگهداری می شود.

نقوش فرض دوره صفویه

فرش دوره صفویه نشانگر درخشش این هنر در اعصار گذشته است. در این دوره از بهترین مواد مانند ابریشم، نخ و پنبه در فرش بافی استفاده می کردند. همچنین بهترین و باکیفیت ترین ابزار آن دوره را برای این صنعت به کار می بردند.

برای بافت فرش از روش هایی مانند فارسی باف و ترکی باف نیز استفاده می کرده اند. طرح ها و نقوشی که در فرش دوره صفوی به کار رفته اند، بسیار متنوع و چشم نواز هستند. برخی از رایج طرح ها عبارت اند از افشان، لچک ترنج، شکارگاه، محرابی، بته جقه، هراتی، جوشقانی، کاج، خرچنگی و شاه عباسی.

معرفی فرش های معروف بافته شده در دوران صفوی

همان طور که پیش تر نیز گفته شد، تاریخچه  فرش در دوران صفویه بسیار درخشان بوده است و هم از سوی پادشاهان و هم از طرف هنرمندان، اهمیت زیادی به این هنر داده می شد. حاصل این حمایت و ذوق هنری در کنار پیشرفت رنگرزی، پیشرفت چشم گیر و زیاد هنر فرش بافی بود. در این بخش به معرفی برخی از فرش های معروف دوران صفوی می پردازیم.

• فرش های شعر نوشته

در برخی از فرش های ترنج که احتمالاً در کارگاه های تبریز و در دوران شاه طهماسب بافته شده اند، در حواشی و یا طرح الی، شعر هایی نوشته شده است. این فرش ها از آنجایی که در دنیا بی همتا هستند، بسیار خاص و ارزشمند محسوب می شوند. 4 نمونه از این دست قالی ها در موزه فرش ایران و یک عدد در موزه دوران اسلامی وجود دارند.

• فرش های ترنج شمال غرب ایران

این فرش ها شامل 30 تخته فرش اعلا مربوط به فرش دوره صفوی هستند که جنس اکثر آن ها پرز پشمی می باشد و فقط در بافت برخی از آن ها درصد کمی نخ هم استفاده شده است. تار آن ها نخ پنبه و پودشان نخ پشمی و یا نخ پنبه می باشد.

• فرش چند ترنجی چلسی

این فرش نقوش خاصی دارد و تار و پود آن از ابریشم است و مانند بسیاری از فرش های مشهور اردبیل، بدون تصویر است. این فرش توسط یک تاجر در خیابان کینگز در لندن خریداری شده است و علت نام گذاری آن نیز همین موضوع می باشد. ابعاد آن 360 در 540 سانتی متر است و گره آن از نوع فارسی می باشد. طرح آن شامل دو ترنج با کلاله های اطراف و دو نیم ترنج که به حاشیه وصل می شوند، می باشد. لچک های این طرح نیز به نقش یک چهارم ترنج هستند. رنگ آن لاکی است و حیواناتی مثل آهو و گوزن و شیر دیده می شوند.

• قالی اردبیل یا قالی شیخ صفی

این قالی در سال 946 هجری قمری و توسط مقصود کاشانی بافته شده است که نام بافنده با بیتی از حافظ در بالای فرش درج شده است. این فرش از تار و پود ابریشم شکی گرفته و با تراکم 517000 گره از نوع فارسی، خلق شده که از شاخص ترین آثار این دوره به شمار می رود.

ترنجی در وسط این قالی نقش بسته است که 12 کلاله دور آن کشیده شده اند و در چهار گوشه فرش همین کلاله ها تکرار می شوند. ساختار این قالی لچک و ترنج می باشد.

رنگ آن نیز آبی سیر است و با گل های ظریف طرحی بسیار هوشمندانه و زیبا را شکل داده اند. این قالی در موزه ویکتوریا آلبرت واقع در لندن قرار دارد و در سال 1883، توسط شرکت زیگلر از ایران به ارزش 2000 لیره استرلینگ خریداری و به این موزه برده شد. یک قالی مشابه آن با طراحی ظریف تر، در لس آنجلس نگهداری می شود

این قالی طرحی بسیار خاص و منحصر به فرد دارد. در بخش های پایینی و بالایی این قالی تصویر ترنج های بزرگ دیده می شود که نزدیک آن ها، یک کشتی و یک دریانورد رسم شده اند.

گفته می شود این فرش توسط یک بازرگان پرتغالی که در ینادر جنوب ایران رفت و آمد داشته است، سفارش داده شده و دلیل این طرح نیز همین است. ابعاد آن: ۷۲/۳×۷۷/۶ متر می باشند و با تراکم 500 هزار گره در هر مترمربع بافته شده است. جنس تار و پود آن نیز پشمی می باشد. طبق گفته ها این فرش را یک استاد ماهر کرمانی بافته است.

• قالی سراسر گل و جانور

این قالی طرحی پر از گل و حیوانات مختلف دارد و از نفیس ترین و باارزش ترین قالی ها در این زمینه محسوب می شود. تار و پود آن از ابریشم ب.ده و دو گل ختائی با رنگ سبز در نیمه های بالایی و پایینی آن دیده می شوند. بافت آن به طور اریب بوده است و به همین دلیل کمی نقص در آن دیده می شود. با این حال این قالی از بهترین نمونه های فرش دوره صفویه است که در موزه هنر و صنعت اتریش نگهداری می شود.

جمع بندی

زمانی که در کشوری با چنین پیشینه ای زندگی می کنیم، قطعا با دیدن هنر باستان و گسترش آن در سراسر جهان، به خصوص فرش دوره صفوی به کشور عزیزمان افتخار می کنیم. ایرانی ها از اقوامی هستند که به فرش علاقه بسیاری دارند و فرش های مختلف با سبک های سنتی و مدرن، در خانه هر ایرانی دیده می شود. برخی فرش های دیواری را نیز به دکور خانه هایشان اضافه می کنند.