رجشمار فرش را می توان یکی از مهمترین مشخصه های یک قالی دستباف معرفی کرد که می توان کیفیت ، قیمت , ظرافت یک فرش را تا حدودی از آن تشخیص زد. همه ما با نام تراکم آشنا بوده و مفهوم آن را کاملاً درک می کنیم، اما این تراکم، زمانی که در فرش های ماشینی مورد استفاده قرار می گیرد یک مفهوم دارد و در فرش های دستباف یک مفهوم دیگر.
ما در این مقاله از فرش فراهان قصد داریم بعد از یک شناخت کلی از رج و رجشمار فرش دستباف به سراغ نحوه محاسبه آن در شهرهای مختلف ایران رفته و سپس به بررسی مفاهیمی همچون جدول رجشمار و نحوه شمارش گره، خواهیم پرداخت.
رج از لحاظ لغوی در قالی بافی شهر تبریز به معنی گره می باشد اما از لحاظ مفهومی با رجشمار فرش یکسان می باشد و اگر بخواهیم آن را بیان کنیم لازم است که قبل از آن پیش نیازهایی را برای شما معرفی کنیم تا بتوانید تعاریف را کاملاً درک کنید.
شناخت واحد ذرع در قالیبافی
ذرع یک مقیاس اندازه گیری می باشد که خیلی دقیق و ثابت نمی باشد. منظور ما از این جمله این می باشد که ذرع بسته به موقعیت مکانی و شهری که در آن قرار میگیریم می تواند متفاوت باشد.
ذرع یک مقیاس رایج اندازه گیری در بین پارچه فروشان و بزازها می باشد که به اندازه مابین سر انگشت وسط دست چپ تا سر انگشت وسط دست راست می باشد. یک ذرع در بسیاری از مناطق ایران و خصوصاً در اصفهان که در زمینه بافت فرش بسیار مهم می باشد، 104 سانتی متر می باشد، در حالی که در شهر تبریز این میزان 112 سانتی متر می باشد.
مقیاس ذرع از تبریز وارد فرش‌های دستباف ایران شد. فرش‌بافان تبریزی برای تعیین تراکم بافت فرش، تعداد گره‌های آن را در مقیاسی معین اندازه‌گیری می‌کنند که ذرع پایه و اساس این اندازه‌گیری است.
ارتباط ذرع و رجشمار فرش دستباف
همانطور که گفتیم قالی بافان شهر تبریز برای آنکه بتوانند یک معیار برای اندازه گیری تراکم تعداد گره ها در فرش های بافته شده توسط خود داشته باشند ذرع را وارد حوضه قالی بافی کردند.
آنها برای اینکار هر ذرع که در تبریز معادل 112 سانتی متر می باشد را بر عدد 16 تقسیم کرده و عدد 7 سانتی متر را بدست آوردند و تعداد گره های قالی را در این 7 سانتی متر شمارش کردند.
در واقع هرچه تعداد گره های فرش بافته شده در این 7 سانتی متر بیشتر بود، فرش بافته شده از کیفیت و قیمت بالاتری برخوردار و فرش نفیس تر و با ارزش تر بود.
با گذشت زمان به تعداد گره های موجود در مقیاس 7 سانتی متر، اصطلاحی نسبت داده شد به نام رج یا رجشمار فرش دستباف ، به بیان ساده تر هر رجشمار میزان تراکم طولی و عرضی فرش و یا تعداد گره های موجود در طول و عرض فرش می باشد.
اما همانطور که بیان کردیم واحد ذرع و به تبع آن رجشمار فرش در مناطق مختلف قالی بافی، گاهاً باهم متفاوت می باشد. در اصفهان عدد ذرع به جای 112، 104 سانتی متر می باشد و در کرمان این عدد 108 سانتی متر می باشد و به همین شکل هر رجشمار در اصفهان 6.5 (104/16) و در کرمان 6.75 (108/16) می باشد.
چند مثال از محاسبه رجشمار فرش
ما تا به اینجای کار نحوه محاسبه رج را در فرش دستباف به طور دقیق بررسی کردیم، اما شاید به خاطر وجود تعداد و ارقام زیاد، شما برای درک آن کمی مشکل پیدا کرده باشید که قصد داریم با ذکر مثال آن را برای شما شفاف کنیم.
به طور مثال زمانی که ما می گوییم که رجشمار این فرش عدد 50 می باشد یعنی آنکه در هر 7 سانتی متر از عرض این فرش، 50 گره بافته شده است. اما در فرش اصفهان استفاده از رجشمار 50 یعنی آنکه در هر 6.5 سانتی متری از عرض قالی، تعداد گره های بافته شده 50 تا می باشد.
اعداد اصلی که باید آنها را به طور دقیق بشناسیم همین عدد 7 و 6.5 می باشد. زیرا به تبع تبریز تمام فرش های ترکی باف از عدد 7 سانتی متر برای محاسبه رجشمار استفاده می کنند و همین موضوع برای فرش های فارسی باف نیز صادق بوده و از عدد 6.5 سانتی مترِ اصفهان استفاده می کنند.
موضوعی که باید به آن دقت کنید، چون بسیار اشتباه می شود این موضوع می باشد که رجشمار به هیچ وجه نه سانتی متر می باشد و نه چیزی دیگر، بلکه تنها یک عدد است. این عدد هم تنها تعداد گره های قالی در 7 سانتی متر(یا 6.5 سانتی متر) را به شما اطلاع می دهد.
نکته مهم: می توان شمارش تعداد گره ها به جای واحد عرضی در واحد طولی نیز محاسبه شود، اما از آنجایی که فرش بصورت عرضی بافته می‌شود بهتر آن است که شمارش رجشمار هم در عرض فرش انجام شود.
نحوه شمارش گره در هر رجشمار فرش
در قسمت قبل در مورد رجشمار انواع گره قالی (ترکی و فارسی) صحبت کردیم اما موضوعی که شاید ذهن شما را درگیر کره باشد این موضوع می باشد که ما چگونه قادر هستیم که تعداد گره های موجود در هر 7 سانتی متر (یا 6.5 سانتی متر) را بدست آوریم؟
جالب است بدانید که این کار در فرش های دستباف بسیار ساده و قابل دسترس می باشد، تنها کافیست فرش را بچرخانید و از قسمت پشت فرش، به راحتی با قرار دادن یک خط کش می توانید در واحد 7 سانتی متر، تعداد گره ها را شمرده و محاسبه کنید.
اگر قصد خرید یا فروختن فرش دستباف خود دارید نکته ای که لازم است به آن دقت شود این موضوع می باشد که فرش هایی را می توان گفت با کیفیت و نفیس می باشند که در قسمت های مختلف رجشمار آنها یکسان باشد، این موضوع نشان دهنده یکدست بودن بافت در قالی مورد نظر می باشد.
موضوع دیگری که لازم است در مورد رج بیان کرد این موضوع می باشد که نمی توان یک رابطه خطی در مورد عدد رجشمار و ظرافت فرش بیان کرد، در واقعه این رابطه به صورت صعودی می باشد و با افزایش رجشمار، ظرافت فرش به شکل چشمگیری بالا می رود.
جدول رجشمار فرش چیست؟
موضوعی کمی تخصصی که شاید نتوان آن را خیلی به صورت متنی مورد بررسی قرار داد جدول رجشمار فرش دستباف می باشد. آموزش نحوه استفاده و شناخت این جدول برای کسانی که قصد دارند کار قالی بافی را به طور تخصصی انجام دهند واجب می باشد.
این جدول و اطلاعات موجود در آن درباره تعداد گره های موجود در فرش، جنس و نوع چله، نوع بافت و تعداد لای نخ می باشد و بسته به نوع رجشمار فرش دستباف می تواند کاملاً تغییر کند و به نوعی راهنمای کار برای قالی بافان می باشد که حتی کارگاه به کارگاه متفاوت است.
نکات مهم در مورد رجشمار قالی
اصطلاحات و مواردی ووجود دارد که در نقاط مختلف ایران در مورد رجشمار فرش از آنها استفاده می شود که آنها را به صورت تیتر وار برای شما معرفی خواهیم کرد:
- استفاده از واژه های 6 لا و 9 لا نشان دهنده تعداد لاهای نخ پنبه می باشد که در چله های فرش استفاده می شود.هر قدر تعداد لای نخ کمتر باشد، بدیهی است که نخ تار ظریفتر شده و طبیعتا فرش ظریفتر می شود. معمولا فرش ۶لا معادل رجشمار ۶۰ است و فرش ۹ لا معادل رجشمار ۵۰ است.
- گزینه بعدی که لازم است معرفی کنیم واژه 100 تایی می باشد که نشان دهنده تعداد 100 تا گره استفاده شده در عرض فرش می باشد. استفاده از این اصطلاح در شهر اصفهان رایج می باشد.
- اصطلاح خونه گزینه بعدی می باشد؛ این اصطلاح در کاشان متداول است. هر «خونه» دارای ۱۰ گره است و در این اصطلاح منظور تعداد «خونه» در نصف عرض فرش است. مثلا فرش ۴۶ خونه ۶ متری، دارای ۴۶۰ گره در یک متر عرض فرش است. بنابراین این فرش معادل ۳۰ رج است.
- تون کلمه بعدی می باشد، این اصطلاح در یزد متداول است. در این روش تعداد تون به تعداد نخ تار گفته می شود که در نصف عرض فرش کشیده می شوند و به این ترتیب در نصف عرض فرش معادل نصف عدد تون گره بافته خواهد شد. مثلا «فرش ۸۴۰ تون» شش متری دارای ۴۲۰ گره در یک متر عرض فرش است. بنابراین این فرش معادل ۲۸ رج است.
